Các dấu hiệu nhận biết bệnh tụ huyết trùng ở bò, hướng điều trị và các lưu ý quan trọng

Bệnh tụ huyết trùng là gì?

Bệnh tụ huyết trùng là một căn bệnh rất nguy hiểm và dễ gây chết nhanh ở bò và trâu. Bệnh do vi khuẩn có tên Pasteurella multocida gây ra. Đây là một trong những bệnh truyền nhiễm nghiêm trọng nhất ở vùng nhiệt đới, gây thiệt hại lớn cho người chăn nuôi bởi vì nó lan rất nhanh và khó cứu chữa.

Bệnh tụ huyết trùng được các tổ chức quốc tế xếp vào danh sách những bệnh nguy hiểm nhất của gia súc. Ở Việt Nam và các nước Đông Nam Á, đây là bệnh gây tổn thất kinh tế lớn nhất cho nghề chăn nuôi trâu bò.Điểm đặc biệt nguy hiểm: Bệnh diễn biến cực nhanh, thường chỉ từ 8 đến 24 giờ kể từ khi bò có dấu hiệu bệnh đầu tiên đến khi chết. Nhiều trường hợp, sáng bò còn khỏe mạnh, chiều đã chết. Trong vùng dịch, có thể 100% đàn bò mắc bệnh đều chết. Trâu thường bị nặng hơn và chết nhanh hơn bò.

Nguyên nhân gây ra bệnh tụ huyết trùng ở trâu, bò

Bệnh do vi khuẩn Pasteurella multocida gây ra. Đây là loại vi khuẩn rất nhỏ, có thể sống ở cổ họng của bò, trâu khỏe mạnh mà không gây bệnh. Khoảng 5% đàn bò, trâu có vi khuẩn này trong người nhưng không biểu hiện bệnh, được gọi là “mang trùng”. Vi khuẩn này có nhiều chủng khác nhau, nhưng chỉ có 2 chủng gây bệnh tụ huyết trùng. Ở Việt Nam và các nước châu Á, chủ yếu là chủng B:2. Các chủng khác thường chỉ gây viêm phổi nhẹ, ít nguy hiểm hơn.

Yếu tố khởi phát bệnh

Mặc dù vi khuẩn có thể tồn tại trong cơ thể động vật khỏe mạnh, bệnh thường chỉ bùng phát khi có các yếu tố thuận lợi:

• Điều kiện thời tiết: Nhiệt độ và độ ẩm cao, đặc biệt trong mùa mưa, thay đổi thời tiết đột ngột đặc biệt là giai đoạn chuyển mùa
• Yếu tố stress: Do vận chuyển trâu bò đường dài, thay đổi môi trường sống đột ngột, làm việc nặng nhọc, mệt mỏi, thiếu thức ăn, nước uống hoặc tụ tập đông đúc
• Bệnh tật và suy giảm miễn dịch: Nhiễm ký sinh trùng máu, gia súc bị suy dinh dưỡng thiếu vitamin và khoáng chất hoặc do các bệnh nhiễm trùng khác

Đường lây truyền

Bệnh lây truyền qua tiếp xúc trực tiếp với động vật nhiễm bệnh, qua dịch tiết từ miệng hoặc mũi của động vật mang trùng hoặc động vật bệnh, hoặc qua thức ăn và nước bị nhiễm khuẩn. Vi khuẩn xâm nhập vào cơ thể qua đường hô hấp hoặc đường tiêu hóa.

Sau khi xâm nhập, vi khuẩn bắt đầu nhân lên tại vùng amidan và đường hô hấp trên, sau đó lan sang các cơ quan nội tạng và mạch máu. Vi khuẩn tiết ra độc tố gây tổn thương mô và viêm nhiễm.

Triệu chứng nhận biết bệnh

Tụ huyết trùng ở trâu, bò thể cấp tính

Trong các trường hợp siêu cấp dẫn đến tử vong trong vòng 8-24 giờ, động vật thường có sốt, chảy nước dãi nhiều, chảy nước mũi và hô hấp khó khăn. Tuy nhiên, do thời gian bệnh rất ngắn, các triệu chứng này có thể dễ dàng bị bỏ qua. Dấu hiệu đặc trưng của thể cấp tính:

• Sốt cao đột ngột (40-41C)
• Chảy nước dãi nhiều
• Khó thở, thở nhanh, há miệng thở
• Có thể thấy bọt ở miệng hoặc mũi
• Sưng phù vùng cổ và ức
• Con vật thường chết đột ngột mà người chăn nuôi chưa kịp phát hiện

Tụ huyết trùng ở trâu, bò thể cấp

Bệnh dạng cấp có thể kéo dài đến 3 ngày, ít khi đến 5 ngày, và được đặc trưng bởi sốt 40-41,1C, thờ ơ hoặc bồn chồn và miễn cưỡng di chuyển, chảy nước dãi nhiều, chảy nước mắt. Triệu chứng chi tiết:

• Sốt cao: 40-41C, da nóng, niêm mạc đỏ
• Chảy nước dãi: Liên tục, nhiều, có bọt
• Chảy nước mũi: Ban đầu trong, sau đó đục, có thể có mủ
• Khó thở: Thở nhanh, thở bằng miệng, kèm tiếng rít
• Sưng phù: Vùng cổ, dưới hàm, ức, bụng sưng to, khi ấn có tiếng lép bép
• Thay đổi hành vi: Thờ ơ, không ăn, không nhai lại, đứng cúi đầu
• Tiêu chảy: Có thể xuất hiện ở giai đoạn sau
• Sản lượng sữa giảm ở bò sữa

Thể viêm phổi

• Ho khan, sau đó ho có đờm
• Khó thở nặng, thở bằng miệng
• Tiếng thở rít, thô
• Sốt cao kéo dài
• Sưng phù vùng đầu cổ ít hơn

Chẩn đoán bệnh

Chẩn đoán lâm sàng: Bệnh tiến triển rất nhanh làm cho trâu bò sốt cao đột ngột, vưng phù vùng cổ, ức, bụng, chảy nước dãi và nước mũi nhiều và khó thở nặng. Cuối cùng là gây ra tỷ lệ chết cao

Chẩn đoán bệnh tích khi mổ khám bò chết do bệnh tụ huyết trùng, có thể thấy:

• Xuất huyết dạng chấm, vết bầm tím ở niêm mạc thanh mạc, tuyến thượng thận và dạ cỏ
• Viêm màng tim có mủ, dịch trong khoang ngực và khoang bụng
• Phù phổi, xuất huyết phổi
• Gan, lách sưng to, xuất huyết
• Hạch bạch huyết sưng to, xuất huyết
• Màng nhầy dạ dày ruột xuất huyết

Chẩn đoán xét nghiệm: Chẩn đoán xác định đòi hỏi phải phân lập được P. multocida serotype B:2 hoặc E:2 hoặc phát hiện bằng các phương pháp phân tích serotype vỏ nang và somatic bằng phân tử.

Điều trị bệnh tụ huyết trùng

Nguyên tắc điều trị

Điều trị bằng kháng sinh rất sớm trong quá trình bệnh có thể giảm tỷ lệ tử vong. Tuy nhiên, do bệnh tiến triển rất nhanh, việc phát hiện và điều trị kịp thời là yếu tố quyết định. Các nguyên tắc quan trọng:

• Điều trị càng sớm càng tốt, ngay khi phát hiện triệu chứng đầu tiên
• Sử dụng kháng sinh liều cao, đường tiêm
• Kết hợp điều trị hỗ trợ
• Cách ly động vật bệnh khỏi đàn khỏe
• Xử lý toàn đàn để phòng ngừa

Các kháng sinh hiệu quả

• Penicillin và nhóm Beta-lactam:
• Tetracycline:
• Oxytetracycline
• Doxycycline
• Fluoroquinolone
• Enrofloxacin
• Sulfonamide kết hợp Trimethoprim:
• Florfenicol

Lưu ý về sử dụng kháng sinh:

• Nên xét nghiệm kháng sinh đồ để chọn thuốc phù hợp
• Điều trị đủ liệu trình (5-7 ngày) ngay cả khi bò đã khỏe
• Không tự ý ngừng thuốc khi thấy bò đỡ bệnh
• Tuân thủ thời gian ngừng thuốc trước khi giết mổ

Trên đây là thông tin về các dạng kháng sinh có thể áp dụng cho điều trị bệnh tụ huyết trùng ở bò, trâu. Nhưng thực tế có thể thay đổi do tuỳ thuộc vào phác đồ điều trị của chuyên gia thú y, bà con chăn nuôi hãy liên hệ trực tiếp tới các chuyên gia về thú y để được tư vấn kịp thời và chính xác nhất.

Điều trị hỗ trợ

• Bổ sung dịch và dinh dưỡng:Truyền dịch sinh lý để bù nước và điện giải, glucose 5% để bổ sung năng lượng, Vitamin C liều cao để tăng cường miễn dịch
• Hạ sốt và giảm viêm: Flunixin meglumine, Metamizole
• Thuốc giảm sưng: Dexamethasone (chỉ dùng trong trường hợp sưng phù nặng, cần thận trọng), Furosemide: để lợi tiểu, giảm phù phổi

Biện pháp phòng bệnh tụ huyết trùng ở trâu, bò

Tiêm phòng vaccine là biện pháp hiệu quả nhất để phòng ngừa bệnh tụ huyết trùng. Hiện có nhiều loại vaccine khác nhau:

• Vaccine bất hoạt (killed vaccine): Là loại vaccine phổ biến nhất hiện nay, các dạng vaccine bất hoạt cho gia súc thường an toàn, ít tác dụng phụ nên bà con chăn nuôi cân nhắc về tiêm nhắc lại 6 tháng/lần
• Vaccine sống giảm độc là dạng sống được chuẩn bị từ chủng P. multocida B:3,4 không độc lực (chủng hươu nai) đã được sử dụng để kiểm soát bệnh ở trâu và bò trên 6 tháng tuổi được phun qua đường mũi bằng khí dung. Dạng vaccine này miễn dịch tốt hơn vaccine bất hoạt nhưng cũng ít phổ biến hơn do khó bảo quản

Lịch tiêm phòng khuyến nghị:

• Bê, nghé: Tiêm lần đầu khi 4-6 tháng tuổi, nhắc lại sau 3-4 tuần, trong quá trình vật nuôi lớn lên sau đó tiêm nhắc 6 tháng/lần
• Bò, trâu mới mua: Tiêm ngay sau khi mua về

Quản lý chăm sóc

Việc giữ vệ sinh môi trường chuồng trại là yếu tố quan trọng hàng đầu trong phòng ngừa bệnh tụ huyết trùng. Chuồng nuôi cần được giữ khô ráo, sạch sẽ và thông thoáng. Phân phải được dọn dẹp thường xuyên, không để tích tụ lâu ngày vì đây là nơi vi khuẩn dễ phát triển. Người chăn nuôi nên khử trùng chuồng trại định kỳ bằng nước vôi bột hoặc các loại thuốc khử trùng chuyên dụng. Đặc biệt cần chú ý không để nước bẩn ứ đọng quanh khu vực chuồng nuôi vì đây là môi trường lý tưởng cho vi khuẩn sinh sôi.

Về quản lý đàn, người chăn nuôi cần tránh tình trạng nuôi quá đông, bò trâu chen chúc nhau trong chuồng hẹp. Mật độ nuôi cao sẽ làm tăng nguy cơ lây lan bệnh nhanh chóng khi có con nhiễm bệnh. Trong mùa dịch, nên hạn chế tối đa việc vận chuyển bò trâu đi xa hoặc mua bán vì dễ tiếp xúc với nguồn bệnh. Khi mua bò mới về, bắt buộc phải cách ly ít nhất 2 tuần, theo dõi kỹ sức khỏe trước khi thả chung với đàn cũ. Người chăn nuôi cần có thói quen kiểm tra sức khỏe đàn bò hàng ngày để phát hiện sớm dấu hiệu bất thường.

Chế độ dinh dưỡng đầy đủ giúp bò có sức đề kháng tốt, ít bị bệnh. Thức ăn cần đảm bảo đủ chất dinh dưỡng, nên bổ sung thêm vitamin và khoáng chất, đặc biệt trong mùa khô hoặc mùa mưa khi chất lượng cỏ giảm. Nước uống phải sạch sẽ và luôn có sẵn, không để bò phải đói, khát hoặc mệt mỏi vì đây là lúc sức đề kháng giảm, dễ mắc bệnh. Đồng thời, việc kiểm soát ký sinh trùng cũng rất quan trọng vì giun sán làm suy yếu cơ thể bò. Nên tẩy giun định kỳ 3-4 tháng một lần, phun thuốc trừ ve bọ chét thường xuyên và kiểm tra sức khỏe định kỳ.

Xử lý khi có dịch:

• Cách ly ngay: Tách riêng bò bệnh, bò nghi ngờ ra khỏi đàn khỏe
• Điều trị tích cực: Điều trị ngay cho bò bệnh
• Tiêm phòng khẩn cấp: Tiêm vaccine cho toàn đàn bò khỏe
• Tiêm kháng sinh dự phòng: Có thể tiêm kháng sinh liều thấp cho đàn khỏe
• Khử trùng: Khử trùng chuồng trại, dụng cụ chăn nuôi
• Hạn chế di chuyển: Không mua bán, vận chuyển bò trong vùng dịch
• Xử lý xác: Chôn sâu hoặc thiêu hủy xác bò chết, không để phân hủy tự nhiên
  Báo cáo: Thông báo cho cơ quan thú y để được hỗ trợ

Lưu ý quan trọng về điều trị bệnh tụ huyết trùng

Phân biệt với các bệnh khác

Bệnh tụ huyết trùng có một số triệu chứng giống với các bệnh khác, người chăn nuôi cần biết cách phân biệt để xử lý đúng. Bệnh than cũng gây chết đột ngột nhưng khi bò chết, máu chảy ra màu đen và không đông, các lỗ tự nhiên như mũi, miệng, hậu môn chảy máu đen, còn tụ huyết trùng thì không có hiện tượng này và thường có sưng phù vùng cổ rất rõ.

Bệnh lở mồm long móng dễ nhận biết hơn vì có các vết phỏng rộp ở miệng, lưỡi, móng chân và vú, bò sốt nhẹ hơn và ít khi chết trừ khi bị thể ác tính. Viêm phổi thông thường tiến triển chậm hơn nhiều, kéo dài nhiều ngày, không có sưng phù vùng cổ mà chỉ có các triệu chứng hô hấp như ho, khò khè. Ngộ độc thường có tiền sử bò ăn phải thức ăn lạ hoặc hư, có biểu hiện tiêu chảy, nôn mửa rõ rệt nhưng không sốt cao.

An toàn cho người chăn nuôi

Mặc dù bệnh tụ huyết trùng chủ yếu gây hại cho gia súc, người chăn nuôi vẫn cần thận trọng khi xử lý động vật bệnh. Nên đeo găng tay khi tiếp xúc với bò bệnh, tiêm thuốc hoặc xử lý xác bò chết. Sau khi làm việc phải rửa tay thật sạch bằng xà phòng. Tuyệt đối không ăn thịt bò bệnh hoặc bò chết do bệnh tụ huyết trùng vì có thể gây nguy hiểm cho sức khỏe. Khi xử lý xác bò phải cẩn thận, tránh để dịch tiết từ xác bò tiếp xúc với da tổn thương.

Thời gian ngừng thuốc trước khi giết mổ

Khi điều trị bò bằng kháng sinh, người chăn nuôi phải tuân thủ nghiêm ngặt thời gian ngừng thuốc trước khi giết mổ để đảm bảo an toàn thực phẩm. Nếu sử dụng Penicillin, phải ngừng thuốc ít nhất 7-10 ngày trước khi giết thịt. Với Oxytetracycline, thời gian ngừng thuốc dài hơn là 21-28 ngày. Enrofloxacin yêu cầu ngừng thuốc 28 ngày đối với bò thịt và không được sử dụng cho bò sữa. Florfenicol cần ngừng thuốc 28-35 ngày trước giết mổ. Vi phạm quy định về thời gian ngừng thuốc không chỉ gây nguy hiểm cho người tiêu dùng mà còn vi phạm pháp luật về an toàn vệ sinh thực phẩm.

Người chăn nuôi nên thường xuyên theo dõi sức khỏe đàn bò, phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường và có biện pháp xử lý kịp thời. Khi nghi ngờ bò mắc bệnh tụ huyết trùng, cần liên hệ ngay với bác sĩ thú y hoặc cơ quan thú y địa phương để được tư vấn và hỗ trợ. Với sự hiểu biết đúng đắn và hành động kịp thời, chúng ta hoàn toàn có thể kiểm soát được bệnh tụ huyết trùng, bảo vệ đàn gia súc và giảm thiểu thiệt hại kinh tế.